Voelbaar door afwezigheid

Van alle films die hij had willen inleiden was Una via a Palermo (Emma Dante, 2013) niet de meest voor de hand liggende keuze voor Scott Douglas, docent/onderzoeker van het departement Bestuurs- en organisatiewetenschap. Hij doet onderzoek naar succesvol (overheids)beleid en hij ontdekte dat succes zelden een mooi, spannend filmverhaal oplevert. Alhoewel…

Onderstaande tekst is een licht bewerkte versie van de inleiding die hij hield op de derde avond van de filmreeks Science & Fiction: De vrolijke wetenschap.

Succesverhalen van de overheid

Samen met collega bestuurskundigen doe ik onderzoek naar succesvol bestuur. Daarvoor moeten we al goed zoeken, maar het vinden van een daarbij passende film voor de filmreeks Science & Fiction bleek helemaal onmogelijk.

Ik ben ooit begonnen met een proefschrift over voorbeelden van goed bestuur op de Antillen. Het krijgt geen aandacht maar natuurlijk heb je ook daar overheidsorganisaties die slim, rechtvaardig en flexibel werken. Nu onderzoek ik de succesvolle aanpak van onmogelijke, taaie problemen als de aanpak van radicalisering in Arnhem, de aanpak van laaggeletterdheid in Utrecht of de jeugdbescherming in Amsterdam. Onderwerpen waar de fouten veel pijnlijker zichtbaar worden dan de dingen die goed gaan.

We onderzoeken expres overheidssuccessen omdat ze in de media, het maatschappelijke debat, maar ook in onderzoek vaak minder aandacht krijgen. De Amerikaanse onderzoeker Marvel laat in een interessant experiment zien dat burgers de prestaties van de publieke postbezorger US Postal Service onbewust negatiever beoordelen dan de vergelijkbare prestaties van commerciële pakketbezorger FedEx. We hebben een ingebakken vooroordeel tegen overheden als lui en ineffectief.

Ik denk persoonlijk dat een van de problemen is dat succesverhalen over de overheid zich zo moeilijk laten vertellen. Daarom was het ook zou moeilijk om een passende film te vinden.

Een goed verhaal, een passende film?

De oude Romein Aelius Donatus stelde bijvoorbeeld al dat een goed verhaal bestaat uit drie delen: Een opening, een crisis, een resolutie.

In de publieke sector is geen gebrek aan crisissen, het zijn de resoluties oftewel de oplossingen die uitblijven. Denk aan de aanpak van files of het klimaatvraagstuk. Of de overheid lost het ene probleem op maar creëert daarmee de volgende uitdaging. We hebben bijvoorbeeld de levensverwachting omhoog gekregen maar zitten daarom nu met een pensioenprobleem. Bestuurskundige Wildavsky zegt in Policy as its own cause (1979) dan dat overheden niet bestaan voor probleemoplossing, maar probleemopvolging.

Als je dit concept van probleemopvolging zou toepassen op films, zou Apollo 13, die film met Tom Hanks waarin drie astronauten na een ongeluk en tweeënhalf uur spanning toch veilig op aarde terugkomen, eigenlijk direct gevolgd worden door een drie uur durende documentaire over het groeiende probleem van ruimteafval.

En een goed verhaal heeft ook altijd een held, zoals recensent Christopher Booker in zijn boek The seven basic plots (2004) stelde. Een krachtpatser of romantische figuur waarmee we meeleven of die we willen zijn.

En helden zijn er genoeg binnen de overheid. Maar een gedeelte van die helden zou tegenwoordig niet meer langs de woordvoerder komen. De film Darkest Hour laat prachtig de worsteling van Churchill zien, maar ik weet niet hoe zo’n autoritair, niet gematigd leider in het Nederland van nu zou kunnen werken. En films over bijvoorbeeld Ghandi of Martin Luther King gaan over helden die juist tegen de overheid vechten.

De kracht van mensen zelf

Het liefste zou ik films laten zien over kleine, dagelijkse helden die het werk van de overheid belichamen. Misschien wel zoals de komedie Hot Fuzz over de koppige agent die in z’n eentje een Engels plattelandsstadje op het rechte pad krijgt. Of Happy-Go-Lucky, over het dagelijkse leven van een basisschoolonderwijzeres in Londen.

Die films hadden we kunnen laten zien, maar samen met het Louis Hartlooper Complex hebben we ook de ambitie om niet alleen Angelsaksische films te laten zien. Amerikanen en Britten kunnen nog met enige bombarie over hun eigen politici en wetenschap vertellen, maar op het continent zijn we te cynisch en beschroomd voor.

En dan wilde ik zelf ook nog eens een Italiaanse film laten zien. Gewoon omdat ik het een mooi land vind. Italië wordt niet direct geassocieerd met overheidssucces. Terwijl we juist daar twee oerverhalen over overheidssucces vandaan halen. Het eeuwige Rome, waarvan we nog steeds de symbolen en woorden gebruiken om staatskracht en rechtvaardigheid uit te beelden. En de glorie van de stadstaten van Florence en Venetië, die met hun verbinding van handel en recht voorbeelden zijn voor ons Hollandse pragmatisme.

Na het afwijzen van een reeks van heerlijke Italiaanse kluchten over hun overheid, hebben we gekozen voor een kunstgreep. De succesvolle overheid wordt in Una via a Palermo vooral voelbaar door zijn afwezigheid. Waar zouden we zijn zonder iemand die de verkeersregels handhaaft? De kracht van mensen ontvouwt zich stilletjes op de achtergrond. Als je goed kijkt zie je in deze film, voorbij het bla bla en de drukke filmbewegingen, af en toe sprankjes van heldenmoed en resolutie. Het zijn die sprankjes van succes die we ook hier in Nederland beter kunnen leren herkennen.