Wat kunnen we leren van hoe een robot naar ons kijkt?

De film After Yang (Kogonada, 2021) is een reflectieve, bijna meditatieve film over technologie en menselijkheid, over verlies en verbinding, volgens Emma Pullen. Een film die niet schreeuwt, maar fluistert. After Yang nodigt ons uit om niet alleen te kijken naar wat technologie doet, maar vooral: naar wat ze betekent. Onderstaande tekst is een licht bewerkte versie van de inleiding die Emma hield op de vierde en laatste avond van de USBO filmreeks Science & Fiction: Terug naar de toekomst.

Stel je voor: je leeft samen met een robot die lacht, luistert en troost. De robot draagt bij aan de opvoeding van jouw kind, verleent hand- en spandiensten in huis én biedt een luisterend oor als je na een lange werkdag thuiskomt. Hoewel de robot een menselijk uiterlijk heeft, is het geen mens. Wat zou dat met je doen? Hoe verloopt de interactie met de robot, en hoe is jullie relatie? Kan het zijn dat je je gaat hechten aan deze androïde, en wat vind je daarvan?

Voor je gaat kijken naar After Yang, een verstilde en reflectieve sciencefictionfilm, wil ik je graag meenemen in een aantal gedachten – vanuit mijn onderzoek, maar vooral ook als uitnodiging om tijdens het kijken wat dieper na te denken over wat deze film ons wil vertellen.

Technologie die opvallend dichtbij komt

After Yang gaat in de kern over herinnering en verbinding. Concreter nog, de film gaat over de vraag wat het betekent om mens te zijn in een wereld waarin technologie steeds meer verweven raakt met ons dagelijks leven. Het verhaal speelt zich af in een toekomst waarin androïden zoals Yang deel uitmaken van onze sociale kring, in dit geval van ons gezin. Wanneer Yang ‘uitvalt’, begint zich een onverwachte zoektocht: niet alleen naar een manier om de robot te repareren, maar vooral naar wat Yang eigenlijk betekende voor zijn omgeving. Wie was hij, wat heeft hij gezien? En belangrijker nog: hoe heeft hij anderen gezien?

Naast grote vragen, heeft After Yang iets ontnuchterends en vooral iets actueels. De film gaat immers over technologie die niet zozeer futuristisch is, maar juist al opvallend dichtbij komt. Denk aan sociale robots, gezichtsherkenning, of data-opslag in de cloud. Concreter nog: denk aan ChatGPT, het large language model dat momenteel ruimschoots wordt ingezet als therapeut, of zelfs als liefdespartner.

Eerder in de filmreeks Science & Fiction: Terug naar de toekomst vertoonden we Ex Machina, een film die op indringende wijze onderzoekt wat er gebeurt als kunstmatige intelligentie niet alleen leert van ons, maar ook leert manipuleren, verleiden en misleiden. Waar Ex Machina de nadruk legt op macht, controle en de ethiek van scheppen, laat After Yang zien wat er gebeurt als we ons hechten aan technologie. Yang is een vorm van gezelschap én educatie in de film. Maar: wat gebeurt er als de technologie uitvalt? Wat doet dit met onze contacten, en vooral ook met onszelf? Wie zijn wij zónder die technologie nog?

Turbulentie, technologie en toewijding

Mijn eigen onderzoek richt zich op publieke professionals (zoals artsen, leerkrachten en politieagenten) in tijden van maatschappelijke turbulentie. Ik kijk daarbij naar omgevingen waar de druk van dergelijke onrust, onzekerheid en onvoorspelbaarheid extra voelbaar is, zoals kleine eilanden.

De trend rondom digitalisering is er een die invloed heeft op ons allemaal, iedere dag weer, en ons leven ‘turbulent’ kan maken. Ook professionals in de frontlinie krijgen ermee te maken.

Eerder deed ik onder andere onderzoek naar professionals die te maken krijgen met zorgtechnologie, ook wel eHealth genoemd. eHealth wordt in toenemende mate en op verschillende wijzen ingezet in ziekenhuiszorg, ouderenzorg, en thuiszorg. Bijvoorbeeld sensortechnologie, digitale communicatieplatforms, maar ook sociale robots maken inmiddels deel uit van een vast arrangement aan tools en instrumenten voor zorgprofessionals. Mijn onderzoek biedt inzicht in de manier waarop dergelijke technologieën hun werktevredenheid en autonomie, en daarmee hun wens om werkzaam te blijven in de zorg, beïnvloeden.

Het onderzoek wijst uit dat professionals uiteindelijk diensten willen leveren om het verschil te maken voor cliënten, meer dan om zo goed mogelijk om te gaan met allerlei typen technologie.

Opvallend is dus: professionals willen in de eerste plaats van betekenis zijn voor de mensen om hen heen. Ze willen verbinden, nabij zijn, verschil maken. Dat verlangen staat soms op gespannen voet met technologie die juist standaardiseert, registreert, automatiseert.

Subtiele invloed

Technologie is nooit neutraal. Ze verandert wat we doen, hoe we het doen, en misschien ook: wie we zijn. Niet alleen in ons werk, maar ook in ons privéleven. Ze beïnvloedt hoe we communiceren, hoe we zorgen, hoe we herinneren. Vaak gebeurt dat subtiel, bijna onzichtbaar, in dagelijkse routines, zoals ook het onderzoek van mijn collega Jan-Luuk Hoff naar algoritmisering in de zorg uitwijst. Tot het moment waarop iets uitvalt. Tot de technologie stopt, of hapert.

Pas dan valt op hoe vanzelfsprekend die aanwezigheid eigenlijk was. Hoe sterk onze afhankelijkheid is geworden. En misschien zelfs: hoeveel gevoel we hebben geïnvesteerd in iets wat geen mens is.

Dat is precies waar After Yang op een poëtische manier vragen over stelt. Het is een film die niet schreeuwt, maar fluistert, een film die iets vraagt van je als kijker: aandachtig zijn, ruimte laten voor het subtiele. After Yang is een reflectieve, bijna meditatieve film over technologie en menselijkheid, verlies en verbinding. Een film die je uitnodigt om niet alleen te kijken naar wat technologie doet, maar vooral: naar wat ze betekent.

Stel dat een kunstmatige entiteit zoals Yang jou observeert, wat onthult dat over jezelf, je gewoontes, je relaties, en wat kan je daar vervolgens mee? Ik zou je willen uitnodigen om je tijdens het kijken naar de film af te vragen: “Wat kunnen we leren van hoe een robot naar ons kijkt?”

Emma Pullen is als promovenda verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO). Emma doet onderzoek naar de rol van publieke professionals in de aanpak van vraagstukken rondom gezondheid, migratie en sociale ongelijkheid in turbulente tijden, onder andere op kleine eilanden. Zij deed ook onderzoek naar de digitale transformatie, bijvoorbeeld in de zorg en bij overheidsinstellingen.